I. 5. Indie i Chiny
Indie
Dzieje
polityczne
Półwysep Indyjski
pierwotnie zasiedlony był przez Drawidów, którzy
w III tysiącleciu p.n.e. stworzyli pierwszą
cywilizację w dolinie Indusu. Podstawą
gospodarki było rolnictwo, uprawa bawełny,
hodowla bydła, wysoko rozwinięte rzemiosło i
handel dalekosiężny. Cechą charakterystyczną
kultury Indusu
był wysoki stopień urbanizacji. Miasta budowane
były według regularnego planu – ulice krzyżowały
się pod kątem prostym i posiadały wyodrębnioną,
silnie ufortyfikowaną cytadelę. Głównym
materiałem budowlanym była cegła. Wznoszono z
niej spichlerze, urządzenia portowe,
dwukondygnacyjne budynki mieszkalne. Miasta
posiadały rozbudowany system urządzeń
kanalizacyjnych i wały przeciwpowodziowe.
Początek II tysiąclecia p.n.e. przyniósł upadek
cywilizacji miejskiej w dolinie Indusu. Do tej
pory nie udało się ustalić jego przyczyn.
W połowie II tysiąclecia
p.n.e. do doliny Indusu wdarły się koczownicze
plemiona Arjów.
Arjowie narzucili
Drawidom swoje
panowanie, ale jednocześnie przejęli wiele z ich
kultury. Stopniowo zmieniali tryb życia z
koczowniczego na osiadły, a ludność uległa
podziałowi na warstwy, które nazywamy
warnami.
Najwyższą stanowili kapłani, drugą warną byli
władcy i wojownicy, trzecią szeroko rozumiana
warstwa wytwórców (rolnicy, hodowcy bydła,
rzemieślnicy i kupcy), ostatnią, czwartą
stanowiła ludność służebna. Później warny
ulegały podziałom na kasty, które stały się
podstawową formą hinduskiej organizacji
społeczeństwa. Członkowie tych samych kast to
zamknięte wspólnoty terytorialne, zawodowe i
kulturowe.
W VI w. p.n.e.
głównym ośrodkiem cywilizacji indyjskiej była
dolina Gangesu. Istniało tutaj kilka państw, na
czoło których stopniowo wysuwała się Magadha. W
320 r. p.n.e. władzę nad Magadhą objęła dynastia
Maurjów (ok. 320-ok.
185 p.n.e.).
Jej
najwybitniejszym przedstawicielem był Aśoka (ok.
300- ok. 232 p.n.e.), który zdołał połączyć
znaczną część Półwyspu Indyjskiego w jednolite,
scentralizowane państwo. Zarządzał nim przy
pomocy rozbudowanego aparatu biurokratycznego.
Aśoka w swoich rządach kierował się moralną
doktryną buddyzmu, opartą na harmonii i mającą
zapewnić szczęście wszystkim ludziom. Panowanie
dynastii Maurjów to okres wzrostu wpływów
buddyzmu.
Złoty wiek w dziejach
Indii związany jest z panowaniem dynastii
Guptów
(IV-VI w. n.e.). Ich państwo obejmowało
całą północną część Półwyspu Indyjskiego i, w
przeciwieństwie do państwa Maurjów, było
konglomeratem państewek, którymi rządzili
królowie skoligaceni z najwyższym władcą. W
pierwszej połowie V w. n.e. północne Indie stały
się celem najazdów Hunów. Jeszcze w VII w. n.e.
Guptowie potrafili skutecznie powstrzymywać ich
najazdy, ale w VIII w. n.e. najazdy i walki o
sukcesję doprowadziły do rozpadu państwa i
upadku dynastii. Miejsce dawnego imperium zajęły
małe, zwaśnione ze sobą państwa, a Półwysep
Indyjski pogrążył się w chaosie.
Kultura i
sztuka Indii
Literatura.
Kulturę starożytnych Indii możemy poznać w dużej
mierze dzięki tekstom literackim, spisanym w
języku Arjów, który nazywany
sanskrytem.
Najstarszym literackim dziełem indyjskim
są księgi objawione –
Wedy.
Obejmują one ogromny zbiór dzieł o zróżnicowanej
treści i formie. Są wśród nich pieśni, hymny i
dialogi oraz tzw. mantry, czyli
teksty odmawiane przy składaniu ofiar,
komentarze religijne, omawiające znaczenie
poszczególnych czynności rytualnych i pisma
filozoficzne. Ich ustna wersja powstawała między
1500 a 800 r. p.n.e., a spisane zostały
prawdopodobnie w IV w. p.n.e. Ze względu na
ogromne znaczenie tekstów wedyjskich okres w
dziejach Indii między rokiem 1500 a 500
p.n.e. nazywa się
okresem wedyjskim.
Najważniejszymi dziełami
epickimi starożytnych Indii są
Mahabharta
(Wielka wojna
Bharatów) i
Ramajana
(Marsz Ramy).
Motywem przewodnim
Mahabharaty
jest wojna między dwoma spowinowaconymi rodami,
spowodowana konfliktem na tle dynastycznym. Jej
treść wzbogacona jest traktatami z zakresu
prawa, moralności, filozofii i religii.
Mahabharata
jest największym poematem epickim na świecie.
Ramajana
jest eposem rycerskim, składającym się z 645
pieśni, których treść nawiązuje do wielkiej
miłości króla Ramy do jego małżonki, ich
tułaczkę po wygnaniu z królestwa oraz triumfalny
powrót po pokonaniu wrogów i przeciwności losu.
Religia.
Religia hinduska miała charakter politeistyczny.
Wśród licznych bóstw najwyższą czcią darzono
boga wojny i żywiołów – Indrę, boga ognia – Agni
oraz Waruna – opiekuna wód i porządku we
wszechświecie. Wśród
przekonań religijnych dużą rolę odgrywała wiara
w życie pozagrobowe, a zwłaszcza
przeświadczenie, że dostąpienie szczęścia w
przyszłym życiu jest uzależnione od wypełniania
obowiązków religijnych, np. składania
ofiar.
Wierzono, że dzięki ofiarom
ludzie współuczestniczą z bogami w
podtrzymywaniu ładu komicznego. Ofiary były
również zadośćuczynieniem za popełnione winy.
Skuteczność ich była jednak uzależniona od
przestrzegania skomplikowanych rytuałów
ofiarnych. Stąd ogromny wzrost znaczenia
braminów – wyspecjalizowanych
kapłanów, którzy zmonopolizowali kult religijny.
W okresie od X do V w. p.n.e.
braminizm był dominującą w Indiach formacją
religijno-filozoficzną. W okresie braminizmu
ostatecznie ukształtowała się indyjska koncepcja
reinkarnacji, czyli wiara w wielokrotne
odradzanie się człowieka. Śmierć jest tylko fazą
przejściową między jednym a drugim wcieleniem.
Oznacza oderwanie się duszy od ciała po
to tylko, by mogła wcielić się w inną postać. O
formie kolejnego wcielenia decydowała postawa
moralna człowieka w dotychczasowym życiu. Mógł
się odrodzić jako przedstawiciel wyższej kasty,
ale mógł też zostać „zdegradowany” do poziomu
zwierzęcia lub nawet rośliny.
W opozycji do braminizmu
narodził się buddyzm, który sprzeciwiał
się zarówno rytuałom ofiarnym (zwłaszcza ofiarom
ze zwierząt), jak również systemowi kastowemu.
Jego twórcą był Siddharata Gautama (ok. 560-ok.
480 p.n.e.), zwany Buddą, czyli „Oświeconym” .
Urodził się w domu radży małego państewka
leżącego na pograniczu Nepalu i Indii. Otrzymał
doskonałe wykształcenie i żył w dostatku. W
wieku 29 lat porzucił dotychczasowy tryb życia i
rozpoczął wędrówkę w poszukiwaniu sensu
istnienia. Prowadził życie w głębokiej ascezie.
Wkrótce odkrył, że umartwianie się nie przybliża
go do celu. Sens życia, śmierci i reinkarnacji
odkrył dzięki trwającym siedem tygodni
medytacjom pod drzewem figowym. Dostąpiwszy
oświecenia, stworzył pierwszą wspólnotę
buddyjską i przez następnych 45 lat głosił swoją
naukę w dolinie Gangesu. Nie pozostawił po sobie
żadnych pism. Cała wiedza o jego naukach
pochodzi od jego następców.
Jądro buddyzmu stanowią cztery
prawdy: 1) życie ludzkie jest z natury
nieszczęśliwe; 2) przyczyną ludzkiego
nieszczęścia jest niewiedza, z której bierze się
egoizm i pożądanie; 3) można położyć kres
cierpieniu poprzez osiągnięcie stanu nirwany,
czyli pełnego szczęścia stanu uniemożliwiającego
ponowne narodziny; 4) drogą do usunięcia
cierpienia i osiągnięcia nirwany jest
postępowanie zgodnie z ośmiostopniową ścieżką.
Postępując zgodnie z nią można osiągnąć
oświecenie, czyli rozpoznać prawdziwą naturę
rzeczywistości. Dzięki temu krąg
niekończących się, pełnych bólu i
cierpienia wcieleń, ulega przerwaniu
Rządy Guptów to okres formowania
się i rozszerzania hinduizmu. Hinduizm
był ściśle związany z braminizmem, ale czerpał
również z buddyzmu. Wśród licznych bóstw
najważniejszą rolę odgrywali: Brahma (Twórca),
Wisznu (Strażnik)
i Śiwa (Niszczyciel). Nawrót
do braminizmu oznaczał umocnienie ściśle z nim
związanego podziału społeczeństwa na warny i
kasty.
Architektura i
rzeźba.
Kamienna architektura i rzeźba rozpowszechniła
się dopiero w okresie panowania dynastii
Maurjów. Wcześniej wznoszono budynki z
materiałów nietrwałych – drewna, sitowia i
liści, stąd ich pozostałości nie dotrwały do
naszych czasów. Do rozwoju budownictwa
przyczynił się Aśioka. Z jego inicjatywy
rozpoczęto budowę wydrążonych w skale świątyń i
klasztorów. Charakterystycznym dla kultury
indyjskiej obiektem architektonicznym stały się
stupy, które były świątyniami pełniącymi rolę
relikwiarzy. Początkowo miały kształt
półkolisty, a później przyjęły kształt
kopulastej wieży, otoczonej ogrodzeniem z
kamiennymi bramami prowadzącymi na cztery strony
świata. Niektóre z tych bram przyozdabiane były
piękną dekoracją rzeźbiarską.
Okres panowania
Guptów uważany jest za klasyczny w kulturze
starożytnych Indii. Obok dawnych świątyń
buddyjskich zaczęły powstawać świątynie
hinduskie. Punktem centralnym świątyni
hinduskiej był cella, czyli pomieszczenie, w
którym spoczywał posąg bóstwa. Przed nim
znajdowała się sala dla wiernych, do której
wchodziło się przez przedsionek. Całość
znajdowała się na ogromnym dziedzińcu. Za
panowania dynastii Maurjów wykształciły się
główne typy rzeźb hinduistycznych i buddyjskich.
Ukształtowane wtedy zasady rządzące proporcjami
oraz metody wykonania obowiązują do dziś.
Chiny
Dzieje
polityczne
Początki cywilizacji Chin
sięgają epoki neolitu (IV tysiąclecie p.n.e.). O
początkach państwa mówią jedynie legendy. Według
nich założycielem państwa był
Żółty Cesarz.
Pierwszą potwierdzoną historycznie dynastią
cesarzy chińskich była dynastia Shang, która
panowała w latach 1766-1122 p.n.e. Chiny
stanowiły wtedy związek miast-państw leżących na
północny-wschód od rzeki Huang-ho.
Panowanie
następnej dynastii – Chou (1122-256 p.n.e.)
przyniosły przejściowe wzmocnienie władzy
cesarskiej. Z czasem jednak rosła rola lokalnych
dygnitarzy, co doprowadziło do stopniowego
rozpadu państwa. Proces ten nasilił się w
czasach Wschodniej Dynastii Chou (770-221 r.
p.n.e.). Rozdrobnione państwo stało się areną
niekończących się walk. W latach 480-221 p.n.e.
toczyły się one z takim natężeniem, że okres ten
nazywa się Epoką Walczących Królestw.
W połowie III w. p.n.e.
wyraźnie wzrasta rola królestwa
Qin.
Qinowie przeprowadzili gruntowne reformy
wewnętrzne i przystąpili do podboju całych Chin.
Kres walkom przyniosło dopiero ostateczne
zwycięstwo Chenga,
który w 221 r. p.n.e. ogłosił się cesarzem. Po
jego śmierci władzę przejęła dynastia
Han
(206 p.n.e.-220 n.e.), która, prowadząc
agresywną, nastawioną na podboje politykę
zagraniczną, utrwaliła mocarstwową pozycję Chin.
Ekspansja terytorialna umożliwiła powstanie
nowych szlaków handlowych i objęcie kontroli nad
już istniejącymi. Szczególnie intratny okazał
się handel jedwabiem, który odbywał się słynnym
Jedwabnym Szlakiem. II w. n.e. przyniósł jednak
niepokoje wewnętrzne. W drugiej połowie tego
stulecia wybuchło powstanie Żółtych Turbanów,
które przyczyniło się do wzrostu znaczenia
dowódców wojskowych i upadku dynastii Han. W
Chinach nastąpił kolejny, tym razem
czterystuletni okres rozdrobnienia politycznego.
Do ponownego zjednoczenia
doszło w VI w. Władzę przejęła dynastia Sui
(581-618), skupiając w swoim ręku niemal
wszystkie ziemie należące niegdyś do dynastii
Han. Tradycje imperium chińskiego kontynuowali
cesarze z dynastii
Tang
(618-907). Czasy rządów tej dynastii uchodzą za
okres największej potęgi cesarstwa chińskiego.
Zasady ustroju cesarstwa
ustalone zostały ostatecznie przez cesarzy
dynastii Qin i Han. Podwaliny pod przyszłą
potęgę Chin położył Cheng, który przekształcił
je w scentralizowaną monarchię biurokratyczną,
której materialną podstawą funkcjonowania było
rolnictwo. Ostateczny kształt ustrojowy imperium
nadali władcy z dynastii Han. Przede wszystkim
rozwinęli biurokratyczny system rządów.
Konfucjanizm uznany został za oficjalną
ideologię państwową, a edukacja konfucjańska
stała się niezbędną podstawą do uzyskania
stanowisk urzędniczych, które obsadzano w drodze
egzaminów.
Dynastia Tang natychmiast
po objęciu tronu przystąpiła do odbudowy silnej
władzy centralnej dla której wzorem był model
rządów z czasów dynastii Han. Na czele państwa
stał otoczony czcią sakralną cesarz, który był
uważany za „syna Nieba”. Jego władza była
nieograniczona. Sprawował ją przy pomocy
rozbudowanego aparatu urzędów centralnych i
lokalnych
[
cesarz w otoczeniu urzędników]. Urzędników dobieranego według
kryterium fachowości. Zasady ich funkcjonowania
określały liczne normy prawne, które spisywano w
formie kodeksów. Dzięki edukacji konfucjańskiej
kandydaci do sprawowania funkcji urzędniczych
wychowani byli w duchu służby dla dobra państwa
i poszanowania tradycji.
Myśl
filozoficzno-etyczna
Pierwotna religia
Chińczyków była połączeniem kultu przyrody i
kultu przodków. Szczególną czcią darzono Niebo i
ciała niebieskie – Słońce, Księżyc i gwiazdy.
Kult przodków wyrażał się w rozbudowanym
ceremoniale pogrzebowym – zdarzały się nawet
ofiary z ludzi. Wybitnym zmarłym oddawano cześć
boską. Chiński świat wyobrażeń religijnych
wypełniony był ponadto licznymi duchami i
demonami. Chińczycy wierzyli w możliwość
poznania przyszłości dzięki wróżbom. Wróżono
między innymi z łodyg krwawnika i z
pęknięć, które powstawały na kości lub skorupie
żółwia na skutek dotknięcia rozgrzanym prętem.
W dziejach starożytnych
Chin szczególna rola przypada dynastii
Chou.
W okresie jej rządów rozkwitała myśl
filozoficzno-etyczna. Najwybitniejszym
myślicielem tego okresu był niewątpliwie
Konfucjusz
(551-479 p.n.e.). Celem, który sobie postawił
było wypracowanie zasad, na których mogłoby się
opierać harmonijne funkcjonowanie państwa i
społeczeństwa. Uważał, że wzorców do
naśladowania należy szukać w przeszłości.
Gwarancją ładu społecznego jest jego zdaniem
przestrzeganie starożytnych obyczajów i
rytuałów, oraz przestrzeganie ładu społecznego.
Stworzył etyczny model człowieka cnotliwego,
który wypełnia swoje obowiązki wobec władcy,
rodziny i przyjaciół. Od władców oczekiwał
realizacji ideałów humanitarności i
sprawiedliwości, a od ich poddanych –
praktykowania cnoty posłuszeństwa. W okresie
dynastii Han zmodyfikowany konfucjanizm stał się
ideologią oficjalną, a edukacja konfucjańska
stała się warunkiem uzyskania stanowisk
urzędniczych. Wykształcenie i właściwa postawa
moralna stały się drogą do awansu społecznego.
Niemal współcześnie z
Konfucjuszem działał Laozi (ok. 604-517 p.n.e.)
– twórca taoizmu. Nazwa „taoizm”
wywodzi się od chińskiego słowa
tao,
które oznacza ścieżkę, drogę, sposób życia.
Według taoistów celem mędrca jest właśnie
poznanie tao. Dzięki temu będzie mógł żyć
zgodne z naturalnym porządkiem rzeczy panującym
w przyrodzie i społeczeństwie. Człowiek powinien
powstrzymywać się od ingerowania w naturalny
bieg rzeczy. W przeciwieństwie do Konfucjusza
Laozi wyżej od przywiązania do tradycji cenił
wolność i spontaniczność.
W I w. n.e. w Chinach
zaczął rozpowszechniać się
buddyzm
.
Na skutek wchłaniania elementów miejscowych
religii, chińska odmiana buddyzmu znacznie
różniła się od hinduskiego pierwowzoru.
Ostatecznie w Chinach w drugiej połowie I
tysiąclecia n.e. współistniały trzy wielkie
systemy religijne: konfucjanizm, taoizm i
buddyzm.
Osiągnięcia
techniczne i naukowe
Czasy Wschodniej Dynastii Chou
to również okres przyśpieszonego rozwoju
technologicznego. Niekończące się wojny
sprzyjały postępowi w dziedzinie uzbrojenia. Od
koczowniczych sąsiadów Chińczycy przejęli miecz,
a sami skonstruowali kuszę. Bardzo wcześnie
opanowali metalurgię. Już od VII w. p.n.e.
eksploatowali rudy żelaza, a w V w. p.n.e. na
wielką skalę stosowali technologię odlewniczą.
Wpłynęło to na ogromne rozpowszechnienie się
żelaza w rolnictwie. Już w II w. n.e. rozpoczęto
produkcję stali, która natychmiast znalazła
zastosowanie w produkcji broni.
W Chinach doskonale
rozwijało się rolnictwo. Rewolucyjnym
wynalazkiem okazał się pług z metalowym ostrzem.
Zdecydowanie wzrosła wydajność zwierząt
pociągowych dzięki zastosowaniu bardziej
efektywnej, nie utrudniającej zwierzęciu
oddychania, uprzęży. Za panowania dynastii Han
ulepszono rasy koni i wyhodowano nowe, bardziej
wydajne gatunki zbóż. W każdym kolejnym stuleciu
powiększano obszar użytkowany rolniczo. Było to
możliwe dzięki ciągłemu udoskonalaniu i
rozbudowywaniu systemu irygacyjnego i
melioracyjnego. W rolnictwie chińskim ogromną
rolę odegrała uprawa drzewa morwowego i hodowla
jedwabnika.
W pierwszych
latach II w. n.e. Chińczycy wynaleźli papier,
który przyczynił się do obniżenia ceny i wzrostu
liczby książek w obiegu czytelniczym. W drugiej
połowie tego stulecia zastosowali druk
litograficzny. Polegał on na tym, że na
kamiennych tablicach ryto teksty, powlekano je
tuszem, a następnie odbijano na papierze. W
połowie XI w. n.e. wykonywane w całości matryce
zastąpiono ruchomymi czcionkami. Wynalezienie
papieru i druku przyczyniło się do wzrostu
piśmiennictwa. Powstawały obszerne kompendia
wiedzy, encyklopedie, słowniki, zbiory cytatów,
a także dzieła poświęcone konkretnym dziedzinom
wiedzy.
Chińczycy mieli
równie imponujące osiągnięcia w nauce.
Prowadzili systematyczne obserwacje ciał
niebieskich, a w II w. n.e. wynaleźli pierwszy
sejsmograf. Ich wynalazkiem była również igła
magnetyczna. Od VII w. n.e. w Chinach szybko
rozwijały się matematyka, astronomia oraz
chemia, medycyna i farmacja. Eksperymenty
alchemiczne doprowadziły do wynalezienia w XI w.
n.e. prochu, który armii chińskiej służył przede
wszystkim do odstraszania przeciwnika i
wzniecania pożarów w obleganych twierdzach.
Architektura i sztuka
W starożytnych Chinach
podstawowym materiałem budowlanym było drewno.
Stąd oryginalne zabytki nie zachowały się, a
obraz architektury chińskiej trzeba
rekonstruować na podstawie analizy źródeł
archeologicznych i ikonograficznych. Drewniana
architektura chińska była mocno ujednolicona.
Podstawową jednostkę architektoniczną
stanowił dom z wewnętrznym podwórzem otoczony
murem. Dom o konstrukcji słupowej wznoszono na
planie prostokąta na niewielkich platformach i
przykrywano czterospadowym dachem. Wnętrze
dzielono na mniejsze pomieszczenia przy pomocy
ruchomych ścian. Całe zespoły architektoniczne
budowano zgodnie z zasadami symetrii wzdłuż osi
północ-południe. Największym przedsięwzięciem
budowlanym starożytnych Chin była budowa
Wielkiego Muru Chińskiego
.
Kult zmarłych sprzyjał
rozwojowi architektury sepulklarnej (grobowej).
Prostokątną lub kwadratową komorę grobową
umieszczano poniżej poziomu ziemi. Ściany
grobowca wykładane były drewnem lub płytami
kamiennymi, a podłogę stanowiła udeptana ziemia.
Całość pokrywano stropem, a następnie usypywano
kurhan. Najsłynniejszym, choć jeszcze nie do
końca odkrytym pochówkiem jest grobowiec cesarza
Chenga. Do tej pory odkryto trzy nisze,
zawierające „terakotową armię” składającą się z
ok. 7000 naturalnej wielkości żołnierzy,
uzbrojonych w oryginalną broń z brązu.
W IV w. n.e.
wraz z rozpowszechnianiem się w Chinach
buddyzmu, zaczęły rozpowszechniać się nowe formy
architektoniczne. Popularne stały się
wielokondygnacyjne pagody
. Pojawił się również
zwyczaj kucia sanktuariów buddyjskich w zboczach
gór
[
sanktuarium buddyjskie w Longmen].
Z architekturą
grobową związane są początki rzeźby. Były to
posągi ludzi i zwierząt oraz płaskorzeźby
przedstawiające sceny z życia codziennego. W II
w. n.e. pod wpływem wzorów buddyjskich zaczęła
się rozwijać rzeźba religijna.
W kulturze chińskiej
uprzywilejowaną pozycję zajmowało malarstwo.
Chińczycy nie posługiwali się ani
światłocieniem, ani perspektywą geometryczną.
Stosowali natomiast zasadę wieloplanowości.
Stosowali dwa typy zwojów: poziomy, który
wykorzystywali do narracji o charakterze
historycznym, oraz zwój pionowy, wykorzystywany
w pejzażu, portrecie i dekoracji. Powszechnie
stosowanym materiałem malarskim był pędzelek,
tusz i papier lub jedwab.
W kulturze chińskiej
niezwykle ważną rolę odgrywało rzemiosło
artystyczne. Najwcześniej rozwijało się
brązownictwo, a następnie produkcja ceramiki,
której szczytowym osiągnięciem była porcelana.
Symbolem Chin było tkactwo, a zwłaszcza
produkcja wzorzystego jedwabiu (w Chinach
hodowano jedwabnika już w III tysiącleciu
p.n.e.).
Spis treści
Strona powitalna
Historia w źródłach
Notatki z historii dla szkół ponadgimnazjalnych.
Zakres podstawowy
Notatki z historii dla szkół ponadgimnazjalnych.
Zakres rozszerzony
Scenariusze do
kursu technik
skutecznego uczenia się
Tematyczna bibliografia
artykułów z miesięcznika "Mówią
Wieki"
|