01. Cywilizacje pozaeuropejskie w
okresie wielkich odkryć geograficznych
Azja
Kraje Azji
Przedniej znane były Europejczykom od
najdawniejszych czasów. Z regionami oddalonymi
utrzymywano głównie kontakty handlowe i to za
pośrednictwem kupców arabskich. Obszary te były
silnie zróżnicowany pod względem rozwoju
cywilizacyjnego – prowadzące koczowniczy tryb
życia ludy Azji centralnej i północnej
pozostawały w tyle za rozwiniętymi cywilizacjami
Chin i Indii.
Chiny
na przełomie XV i XVI w były państwem feudalnym,
rozdzieranym nieustannymi walkami o władzę i
licznymi buntami, nadmiernie obciążonych
chłopów. Te przejawy kryzysu wewnętrznego nie
zahamowały jednak nadmiernie rozwoju
gospodarczego i kulturalnego Chin.
Głównych
źródłem bogactwa była ziemia, skupiona w ręku
cesarza i feudałów. Zdecydowana większość
chłopów utrzymywała się z uprawy ziemi,
dzierżawionej od feudałów w zamian za rentę,
której wysokość sięgała często połowy zbiorów.
Chłopi, zorganizowani dla celów skarbowych we
wspólnoty wiejskie, zobowiązani byli również do
płacenia podatku i
świadczenia posług budowlanych i transportowych
na rzecz państwa.
Niezwykle
wysoki poziom osiągnęło wyspecjalizowane
rzemiosło. Specjalnością chińską stała się
produkcja porcelany, jedwabiu i papieru.
Rozwinięty był przemysł stoczniowy i wydobywczy
– oprócz rudy żelaza i metali kolorowych
wydobywano węgiel kamienny. Powszechnie
wykorzystywanym źródłem energii były rzeki. W
niektórych, bardziej opłacalnych gałęziach
wytwórczości, dominującą formą produkcji były
manufaktury, w których zatrudnienie miało często
charakter przymusowy. Produkcja rzemieślnicza,
ze względu na swoją dochodowość, podlegała
ścisłej reglamentacji, a w takich dziedzinach
jak produkcja porcelany, była nawet formalnie
zmonopolizowana przez cesarza. Podobnym
ograniczeniom podlegał handel zagraniczny.
Świetnie
rozwijała się kultura chińska. Nowym zjawiskiem
w literaturze i dramaturgii było uproszczenie
artystycznych form wyrazu, dzięki czemu
dziedziny te stały się dostępne dla szerszych,
mniej wyrafinowanych grup odbiorców. Popularność
zyskiwały encyklopedie tematyczne i opracowania
historyczno-geograficzne. W architekturze
rozpowszechniały się lekkie i delikatne
konstrukcje, z których coraz częściej
komponowano starannie rozplanowane zespoły.
Półwysep
Indyjski jeszcze na
przełomie XV i XVI w. był rozdrobniony pod
względem politycznym. Dopiero w trzecim
dziesięcioleciu XVI w. mongolski władca Kabulu –
Baber dokonał podbojów, które były kontynuowane
przez jego następców w drugiej połowie stulecia
i doprowadziły do powstania państwa Wielkiego
Mogoła. Indie pod panowaniem dynastii Mogołów
odbudowały swoją świetność, której szczyt
przypadł na lata panowania padyszacha Aurangzeba
– 1659-1707. Rozwojowi kraju
sprzyjała na ogół tolerancyjna polityka
religijna islamskich władców wobec hinduskich
poddanych.
Na czele
państwa Wielkiego Mogoła stał cesarz, skupiający
w swoim ręku władzę prawodawczą, wykonawczą,
sądowniczą, religijną i wojskową. Swoją władzę
opierał na arystokracji, wywodzącej się z
dotychczasowych elit rodowo-plemiennych, która
otrzymywała dożywotnie lenna w zamian za
obowiązek pełnienia służby wojskowej.
Z niej rekrutowali się urzędnicy
centralni i naczelnicy prowincji oraz
rozbudowany i niezwykle kosztowny aparat
administracyjny.
Ludność
wiejska zorganizowana była we wspólnoty, do
których należeli zarówno chłopi, jak i
rzemieślnicy. Zjednoczenie państwa sprzyjało
rozwojowi handlu, który jednak spowolniony był
dążeniem wspólnot wiejskich do
samowystarczalności i kastowością wykonywanych
dziedzicznie zawodów rzemieślniczych.
Życie
dworskie sprzyjało rozwojowi sztuki. Wspaniale
rozwijała się architektura i malarstwo,
zwłaszcza książkowe. Okres rozkwitu przeżywała
również literatura tworzona w języku perskim i
hindu.
Afryka
Również
Afryka była szalenie zróżnicowana pod względem
kulturowym. Na południu kontynentu żyły,
utrzymujący się jeszcze z prymitywnego
zbieractwa i myślistwa, murzyńskie szczepy
Buszmenów i Pigmejów. Na znacznie wyższym
poziomie cywilizacyjnym były plemiona z grupy
językowej Bantu, które w przeciwieństwie do
Buszmenów, opanowały sztukę obróbki żelaza,
a utrzymywały się z prymitywnego
rolnictwa.
Zupełnie
inaczej wyglądała sytuacja u wybrzeży Morza
Śródziemnego. Istniały tutaj silne państwa
muzułmańskie – na wschodzie Egipt, rządzony
przez mameluków – potomków dawnych arabskich
zdobywców. Tworzyli uprzywilejowany stan
rycerski, a swoją pozycję zachowali również po
podboju Egiptu przez Turków, który nastąpił
w drugim dziesięcioleciu XVI w.
Na zachodzie funkcjonowało, rządzone
przez zislmizowanych Berberów, Maroko. Państwo
to prowadziło ożywiony handel z mieszkańcami
środkowej Afryki, a nawet dokonało skutecznych
podbojów, samo jednak było coraz bardziej
zagrożone agresywną polityką Portugalii.
Spośród
państw Afryki środkowej wyróżniało się państwo
Songhaj, leżące w dorzeczu rzeki Niger. Jego
stolica – Gao podobno miała liczyć 75 tys.
mieszkańców. Społeczeństwo Songhaj podzielone
było na zróżnicowane pod względem sytuacji
prawnej stany. W gospodarce ważną rolę odgrywali
osadzani na ziemi niewolnicy. Szczytowym okresem
w rozwoju Songhaj było panowanie Mahometa I
(1493-1517), który zreorganizował administrację
państwa. Wkrótce jednak doszło do konfliktów
wewnętrznych, które na tyle osłabiły państwo, że
nie było zdolne przeciwstawić się najazdowi
wojsk sułtana Maroka i popadło w zależność od
niego.
Jedynym
państwem chrześcijańskim na kontynencie
afrykańskim była Etiopia, która została
schrystianizowana w obrządku koptyjskim już w IV
w., ale utraciła wszelkie związki z innymi
krajami chrześcijańskimi i funkcjonowała w
warunkach ciągłego zagrożenia ze strony
muzułmańskich sąsiadów.
Ameryka
Kultura
mieszkańców obu Ameryk kształtowała się w
warunkach izolacji od innych części świata.
Poziom ich rozwoju zależał więc wyłącznie od
warunków lokalnych. Podobnie jak w Afryce i
Azji, charakteryzował się silnym zróżnicowaniem.
Największymi osiągnięciami mogły poszczycić się
cywilizacje Ameryki Środkowej
i północno-zachodniej części Ameryki
Południowej. Pozostałe obszary zamieszkałe były
przez ludy bardzo prymitywne.
Większość z
nich utrzymywała się głównie z łowiectwa,
rybołówstwa i zbieractwa, a swoje narzędzia
wyrabiała wyłącznie z drewna, kamienia i rogu.
Były i takie, które nie znały jeszcze
garncarstwa i tkactwa. Irokezi i Indianie
„pueblo”, którzy opanowali te umiejętności, a
ponadto znali wypaleniskową uprawę ziemi i
prowadzili osiadły tryb życia, należeli do
nielicznych wyjątków.
Powszechnie
występował ustrój rodowy. W niektórych regionach
funkcjonowały jeszcze przeżytki matriarchatu –
rody tworzyły się według pokrewieństwa
matrylinearnego, co oznaczało że mąż i dzieci
wchodziły do rodu matki. Religia zawierała
elementy totemizmu i animizmu. Nielicznymi
przejawami twórczości były baśnie, legendy i
opowieści historyczne.
Wśród wysoko
rozwiniętych ludów Ameryki Środkowej
najważniejszą rolę odegrali Majowie, Aztekowie i
Inkowie.
Zamieszkujący półwysep Jukatan Majowie
utworzyli swoje państwo około V w. n.e.
Społeczeństwo Majów dzieliło się na ludzi
wolnych i niewolników. Spośród wolnych członków
wspólnot stopniowo wyłaniały się elity,
rekrutujące się głównie z wojowników i kapłanów.
Rolnictwo Majów było na niskim poziomie –
stosowali wypaleniskowy system uprawy ziemi. Ich
prawdziwym powodem do chluby było rzemiosło. Na
wysokim poziomie artystycznym stało tkactwo i
garncarstwo, a prawdziwe mistrzostwo osiągnęli w
jubilerstwie i kamieniarstwie.
Niezmiernie
wysoki poziom osiągnęło ich budownictwo, a
zwłaszcza bogato zdobiona płaskorzeźbami i
rzeźbami architektura sakralna i pałacowa,
której symbolem są świątynie na stromych
piramidach schodkowych i regularne zespoły
pałacowe.
Majów
wyróżniają również ich osiągnięcia
intelektualne, wśród których wymienić należy
wynalezienie pisma oraz zastosowanie
dwudziestnego systemu liczenia. Dzięki wysokiemu
poziomowi astronomii opracowali precyzyjny
kalendarz oraz wyliczyli czas
obrotu Księżyca i planet.
Religia
Majów miała charakter
politeistyczny i opierała się na opracowanej
przez kapłanów mitologii i kosmogonii.
Poszczególni bogowie uosabiali siły przyrody.
Powszechną formą kultu było składanie ofiar – w
tym również z ludzi.
Pomyślny
rozwój kultury Majów zakłócony został w XII w.
przez najazd Tolteków. Majowie wprawdzie zdołali
usunąć najeźdźców, ale dawnej świetności już nie
odzyskali.
Aztekowie
zamieszkiwali dolinę Meksyku, do której przybyli
w XV w., podbijając okoliczne plemiona – w tym
Tolteków, od których przejęli ich dorobek
cywilizacyjny.
Podstawą
gospodarki Azteków była intensywna uprawa roli
oraz dobrze rozwinięte rzemiosło, a zwłaszcza
kamieniarstwo, tkactwo, garncarstwo i
złotnictwo. W ustroju społecznym Azteków
elementy feudalne mieszały się z niewolnictwem i
przeżytkami wspólnoty pierwotnej. Podstawą
organizacji społecznej była wspólnota tworzona
przez patriarchalną rodzinę, w skład której
wchodzili zarówno rolnicy jak i rzemieślnicy. Ze
wspólnoty wyłączenie byli indywidualni
właściciele ziemi – kapłani, wodzowie i rycerze,
którzy dysponowali nie tylko niewolnikami, ale
również wyodrębnioną kategorią ludzi zależnych.
Specyficzną
cechą kultury azteckiej były starannie
rozplanowane miasta o monumentalnej zabudowie,
czego przykładem jest Tenochtitlán.
Religia
aztecka, w swej naturze politeistyczna,
charakteryzowała się fatalizmem i
katastrofizmem. Wyrażał się on w wierze w
istnienie kolejnych światów ginących na skutek
wielkich kataklizmów. Przekonanie, że
zbliżającej się katastrofie można zapobiec tylko
przez składanie ciałom niebieskim krwawych ofiar
z ludzi, prowadziło do masowych mordów
rytualnych. Tym przerażającym praktykom
towarzyszyła głęboka refleksja nad zagadkami
bytu oraz wartością i sensem ludzkiego
istnienia.
Państwo
Inków w okresie
szczytowego rozwoju (przełom XV i XVI w.) objęło
swym zasięgiem cały obszar
środkowych i północnych Andów. Rolnictwo Inków
stało na wysokim poziomie – stosowano między
innymi irygację i, wymuszony ukształtowaniem
terenu, tarasowy układ pól. Głównymi roślinami
uprawnymi były kukurydza i ziemniaki. Do uprawy
ziemi używano motyk i rydli. Wobec nieznajomości
koła jedynym środkiem transportu były lamy,
wykorzystywane jako zwierzęta juczne.
U Inków
ogromną rolę odgrywało górnictwo i obróbka
metali – miedzi, ołowiu i srebra. Do wyrobu
narzędzi wykorzystywali brąz, z którego
wyrabiali między innymi topory, sierpy i noże.
Na wysokim poziomie stało również tkactwo, ale
największą renomą cieszyli się jubilerzy i
producenci broni. Imponujące wrażenie robią
wysokie umiejętności inżynieryjne Inków, którym
dali dowody budując w niezwykle trudnym,
górzystym terenie drogi i mosty oraz wznosząc z
precyzyjnie dopasowanych bloków kamiennych
świątynie, pałace i warownie.
Większość
ludności stanowili członkowie wspólnot rodowych,
składających się z rolników i rzemieślników.
Wyłączeni z nich byli coraz liczniejsi
niewolnicy. W skład tych wspólnot nie wchodzili
również uprzywilejowani kapłani i rycerze.
Najwyższą warstwę społeczną stanowili
członkowie rodziny królewskiej. Państwo, na
którego czele stał król – inka, miało
charakter ściśle scentralizowany, wyróżniający
się niezwykle silną ingerencją władz w życie
mieszkańców.
Religia
Inków składała się z elementów animizmu i
totemizmu z silnie rozbudowanym kultem przodków
i wiarą w życie pozagrobowe. Inkowie wierzyli
także w istnienie stwórcy wszechrzeczy –
Wirakoczę. Ogromną rolę odgrywał również kult
Słońca, z którym utożsamiany był król.
Spis treści
Strona
główna
Historia w źródłach
Notatki z historii dla szkół ponadgimnazjalnych.
Zakres podstawowy
Notatki z historii dla szkół ponadgimnazjalnych.
Zakres rozszerzony
Tematyczna bibliografia
artykułów z miesięcznika "Mówią
Wieki"
|