II.
12. Początki Rzeczypospolitej Obojga Narodów
Porażka Jagiellonów w walce o preponderancję w
Europie środkowej
Druga połowa
XV w. była okresem wzmożonej aktywności Polski
na kierunku południowym i wschodnim.
Jagiellonowie zasiadali na tronach Węgier i
Czech. Początek XVI w. przyniósł jednak
załamanie się międzynarodowego znaczenia
Jagiellonów na tym obszarze. Sprzeczne interesy
będących we władaniu Jagiellonów państw nie
pozwalały na bardziej efektywne wykorzystanie
związków dynastycznych.
Pierwszym
symptomem słabnącej pozycji Polski był przebieg
konfliktu o wpływy w Mołdawii, która od 1485 r.
była lennem Polski. Hospodar mołdawski Stefan
Wielki wykorzystywał rywalizację
polsko-węgiersko-turecką w celu uzyskania pełnej
niezależności. Zdobycie przez Turcję portów
nadczarnomorskich zmusiło Mołdawię do zawarcia
pokoju z Turcją, co było jednoznaczne z
zerwaniem zależności od Polski.
Jan Olbracht
podjął próbę rozwiązania problemu mołdawskiego
na drodze zbrojnej. Rozpoczęta w 1497 r.,
wymierzona w Turcję wyprawa wojenna, zakończyła
się całkowitym niepowodzeniem. Zawiedli zarówno
sojusznicy (Litwa, Czechy i Węgry) jak i polskie
pospolite ruszenie, które wykazało swoją
całkowitą nieprzydatność. Wojska polskie zostały
zmuszone do odwrotu, a następnie dwukrotnie
pobite na Bukowinie. Pamięć o tej klęsce trwa za
sprawą odnoszącego się do niej przysłowia: „Za
króla Olbrachta wyginęła szlachta”. Turcja w
odpowiedzi na wyprawę Olbrachta dokonała
wspólnie z Chanatem Krymskim kilku niszczących
najazdów na ziemie polskie, a Mołdawia zaczęła
zgłaszać roszczenia do polskiego Pokucia. W tej
sytuacji strona polska podjęła starania o
zawarcie pokoju z Turcją.
Międzynarodowej pozycji Polski zagroził sojusz
zawarty podczas wojny litewsko-moskiewskiej
przez cara Wasyla III i cesarza Maksymiliana I.
W celu jego rozerwania Jagiellonowie zawarli w
1515 r. porozumienie z Habsburgami na zjeździe w
Wiedniu. Był to typowy układ dynastyczny,
zakładający związki małżeńskie między obu rodami
królewskimi. Jagiellonowie uzyskali obietnicę
wycofania się Habsburgów z popierania Zakonu i
współpracy z Moskwą.
Podboje
tureckie za panowania Sulejmana Wspaniałego
rewolucjonizują układ sił w Europie środkowej.
Dla Jagiellonów ciężkim ciosem była klęska wojsk
węgierskich pod Mohaczem i śmierć Ludwika.
Zygmunt I Stary przegrał rywalizację o tron
węgierski i czeski. Korona czeska dostała się w
ręce Fryderyka Habsburga, a na Węgrzech wybuchła
wojna domowa, która w ostatecznym rozrachunku
doprowadziła do rozpadu Węgier. Polska wobec
wojny domowej na Węgrzech prowadziła bardzo
dwuznaczną politykę – oficjalnie zachowywała
neutralność, ale jednocześnie do oddziałów
węgierskich Zapolyi napływali ochotnicy z
Polski.
Umocnienie
się Turcji na południowo-wschodnich rubieżach
Polski ośmieliło Mołdawię, która ponownie
rozpoczęła walkę o Pokucie. Wojska hospodara
mołdawskiego zostały jednak rozbite w 1531 r. w
bitwie stoczonej przez hetmana Jana Tarnowskiego
pod Obertynem. Nacisk Turcji zmusił Mołdawię do
zawarcia w 1538 pokoju z Polską. Mołdawia
rezygnowała z Pokucia na rzecz Polski, ale
jednocześnie ostatecznie zrywała zależność lenną
od Polski, popadając tym samym w zależność od
Turcji. Taki rozwój sytuacji był skutkiem
zawarcia przez Polskę „wieczystego pokoju” z
Turcją w 1533 r. Zachowanie pokoju z Turcją było
jednym z zasadniczych celów XVI-wiecznej
dyplomacji polskiej.
W ten sposób
położenie Polski w Europie środkowej uległo
zdecydowanemu pogorszeniu. Na południowym
wschodzie pojawił się nowy, groźny sąsiad –
Turcja Osmańska. Natomiast wzdłuż granicy
południowo-zachodniej umocnili się Habsburgowie.
Wycofanie się z aktywnej polityki na południu
uwarunkowane było w znacznym stopniu
przeniesieniem uwagi na północ – na obszar
basenu Morza Bałtyckiego.
Sekularyzacja państwa zakonnego w Prusach
Na początku
XVI wieku najbardziej palącym problemem polskiej
polityki był zaostrzający się konflikt z Zakonem
Krzyżackim. Stan prawny, stworzony przez drugi
pokój toruński, okazał się na dłużą metę trudny
do utrzymania. Powodem było coraz silniejsze
dążenie władz zakonnych do zerwania zależności
lennej i całkowitego uniezależnienia się od
Polski. Wyrazem tego było konsekwentne uchylanie
się przez kolejnych wielkich mistrzów od
złożenia obowiązującego ich hołdu lennego, a
nawet dążenie do rewindykacji utraconych na
rzecz Polski Prus Królewskich. W związku z
zaangażowaniem się w ten spór cesarza i papieża
konflikt nabierał charakteru międzynarodowego.
Sytuacja
uległa zaostrzeniu, gdy wielkim mistrzem został,
wbrew woli Zygmunta I jego siostrzeniec Albrecht
Hohenzollern Ansbach, który zmierzał do
sprowokowania konfliktu zbrojnego. Szans na
sukces upatrywał w montowanej przez siebie
zakrojonej na dużą skalę koalicji antypolskiej,
w skład której miała wejść między innymi Moskwa.
W tej sytuacji sejm podjął decyzję o rozpoczęciu
działań zbrojnych przeciw nielojalnemu
lennikowi.
Tocząca się
od 1519 do 1521 roku wojna, mimo wyraźnej
przewagi strony polskiej, nie przyniosła jednak
rozstrzygnięcia. Za pośrednictwem cesarza Karola
V zawarto więc czteroletni rozejm. Przypadł on
na lata intensywnej propagandy luterańskiej,
której uległ również Albrecht Hohenzollern. W
tej sytuacji pojawiła się w Polsce koncepcja
przekształcenia Prus Krzyżackich w państwo
świeckie, pozostające nadal w zależności lennej
od Polski. Wielki mistrz podchwycił ten projekt,
co nie spotkało się z oporem społeczeństwa
pruskiego, ponieważ nauki Lutra były tam już
mocno rozpowszechnione, a proces erozji Zakonu –
zaawansowany.
Ostateczne
decyzje zostały przyjęte w traktacie krakowskim
zawartym w 1525 r. Ziemie zakonne zostały
sekularyzowane i jako świeckie księstwo
przekazane w ręce Albrechta Hohenzollerna i jego
potomków. Książę pruski, jako lennik
Rzeczypospolitej, miał prawo zasiadania w
polskim senacie, a do jego najważniejszych
obowiązków należało udzielanie pomocy wojskowej
i finansowej na rzecz Polski. Przypieczętowaniem
traktatu krakowskiego był uroczysty hołd,
złożony przez księcia pruskiego na rynku w
Krakowie.
Kompromis
zawarty w Krakowie oznaczał rezygnację z
forsowanego przez arcybiskupa gnieźnieńskiego
Jana Łaskiego projektu pełnej inkorporacji Prus
Krzyżackich do Polski. Jego realizacja, choć
kusząca, narażała jednak kraj na przewlekłą i
ryzykowną wojnę, której wynik w stopniu zbyt
dużym uzależniony byłby od aktualnego układu sił
na arenie międzynarodowej. Sekularyzacja państwa
zakonnego uzależniała księcia Albrechta
Hohenzollerna od Polski, która była jedyną siłą
zdolną skutecznie zasłonić go przed roszczeniami
Rzeszy i działającymi jeszcze odgałęzieniami
Zakonu.
Zygmunt
August podczas wojny o Inflanty zdecydował się
na odstępstwo od postanowień traktatu
krakowskiego i zgodził się na dopuszczenie do
dziedziczenia lenna pruskiego brandenburskiej
linii Hohenzollernów. Był to pierwszy krok do
pełnego uniezależnienia się w przyszłości Prus
Książęcych od Polski. Proces ten postępował
ponieważ większość władców decydowała się na
coraz dalej idące ustępstwa za cenę korzyści
politycznych, załatwiających aktualne problemy.
Zdobycie Inflant
Zasadniczym
celem polityki Zygmunta Augusta było zdobycie
graniczących z Litwą Inflant. Jego realizacja
była jednak możliwa dopiero po pokonaniu innych
pretendentów do tego obszaru. Wśród nich
najpoważniejszym była Moskwa pod rządami Iwana
IV Groźnego.
Pretekstem
do zaangażowania się Polski w sprawy inflanckie
był konflikt między Zakonem a arcybiskupem
ryskim. Zygmunt August zmusił mistrza Zakonu do
zawarcia sojuszu z Litwą przeciw Moskwie.
Sprowokowany w ten sposób Iwan IV Groźny
zaatakował ziemie zakonne i odniósł serię
spektakularnych sukcesów (zajął między innymi
Narwę i Dorpat). Mistrz zakonu Gotard Kettler,
widząc beznadziejność swego położenia, zawarł w
1561 r. w Wilnie porozumienie z Zygmuntem
Augustem. Na jego mocy Inflanty państwo zakonne
w Inflantach zostało sekularyzowane. Z Kurlandii
i Semigalii utworzono księstwo, które otrzymał
jako dziedziczne lenno Gotard Kettler. Pozostałe
ziemie zostały wcielone do Polski, a od 1569 r.
stanowiły condominium, czyli wspólną własność
Korony i Litwy.
Porozumienie
wileńskie nakładało na Zygmunta Augusta
obowiązek odzyskania utraconych na rzecz Moskwy
ziem inflanckich. Stało się to przyczyną
wieloletniego konfliktu, do którego włączyła się
Dania po stronie polsko-litewskiej, a po stronie
moskiewskiej Szwecja. W ten sposób lokalna wojna
przekształciła się w konflikt o znacznie
większym zasięgu, nazywany pierwszą wojną
północną (1563-70). Działania wojenne polegały
na pustoszeniu ziem i zdobywaniu zamków zajętych
przez przeciwnika. Zmiana na tronie szwedzkim
(królem został szwagier Zygmunta Augusta Jan
III) doprowadziła do odwrócenia przymierzy – na
zbliżenie polsko-szwedzkie Dania odpowiedziała
zbliżeniem z Moskwą. W praktyce jednak każde z
państw prowadziło działania wojenne
samodzielnie.
Walczące
strony były wyczerpane przedłużającymi się
walkami. Podjęto rokowania, które doprowadziły
do zawarcia w 1570 r. rozejmu, kończącego wojnę
na zasadach aktualnego stanu posiadania. Polska
zagarnęła większość Inflant, ale musiała
zaakceptować swobodę żeglugi narewskiej,
zapewniającej Moskwie kontakt z Europą
Zachodnią, który strona polska starała się
uniemożliwić. Dyplomacji polskiej nie udało się
uzyskać uznania jej praw do Inflant – z większym
uznaniem spotkała się koncepcja cesarskiego
zwierzchnictwa nad Estonią i Inflantami.
Ostateczne rozstrzygnięcia odłożono jednak na
później.
Wojna
północna toczyła się przede wszystkim na morzu.
Żeby odegrać w niej znaczącą rolę, Zygmunt
August musiał zadbać o rozbudowę floty wojennej.
Nieliczna, założona jeszcze przez Zygmunta
Starego flota kaperska została powiększona do 30
jednostek. Ich bazą był port w Pucku, a głównym
zadaniem zakłócanie prowadzonej przez Moskwę
żeglugi narewskiej. Nad flotą kaperską czuwała
utworzona w 1568 r. Komisja Morska. Jej zadaniem
było podejmowanie decyzji dotyczących
działalności floty wojennej i zarządzanie
funduszami. Komisja dbała również o dyscyplinę
wśród marynarzy. Wkrótce Zygmunt August podjął
decyzję o budowie własnych okrętów. Rozpoczęto
nawet budowę i wyposażanie pierwszej jednostki,
którą była galeona „Smok”. Niestety prace nad
rozbudową floty wojennej zostały zarzucone po
śmierci Zygmunta Augusta.
Spis treści
Strona
główna
Historia w źródłach
Notatki z historii dla szkół ponadgimnazjalnych.
Zakres podstawowy
Notatki z historii dla szkół ponadgimnazjalnych.
Zakres rozszerzony
Tematyczna bibliografia
artykułów z miesięcznika "Mówią
Wieki"
|