II.
13. Reformacja i kontrreformacja w Polsce
Główne nurty reformacji
w Polsce
Polska bardzo wcześnie znalazła
się w sferze oddziaływania protestantyzmu.
Luteranizm szybko rozprzestrzeniał się na
Śląsku. Diecezja wrocławska leżała wprawdzie
poza granicami Polski, ale należała w dalszym
ciągu do metropolii gnieźnieńskiej. Samo
biskupstwo zdołało uchronić się przed
sekularyzacją, mimo że znaczny odsetek parafii
wchodzących w jego skład przeszedł na
luteranizm. Inaczej potoczyły się losy diecezji
lubuskiej (również należała do metropolii
gnieźnieńskiej). Decyzją margrabiego
brandenburskiego biskupstwo zostało
zlikwidowane, a jego dobra przejęte przez
margrabiego. Najbardziej spektakularna była
sekularyzacja Prus Książęcych dokonana w 1525 r.
W jej wyniku dawne państwo zakonne przestało
istnieć, a jego terytorium
przeszło w świeckie władanie ostatniego
Wielkiego Mistrza – Albrechta Hohenzollerna.
Ze Śląska,
Ziemi Lubuskiej, Prus Królewskich oraz z Pomorza
Zachodniego nauki Lutra zaczęły przedostawać się
na tereny państwa polskiego. Z dużym
zainteresowaniem spotkała się na Pomorzu
Wschodnim, a zwłaszcza w Gdańsku, gdzie
protestantyzm został wprowadzony przez radę
miejską. Zygmunt Stary, który ze względów
politycznych wcześniej zaaprobował przejście na
luteranizm Albrechta Hohenzollerna, tym razem
zareagował zdecydowanie – wprowadził wojsko do
miasta i siłą przywrócił stary porządek
religijny. Luteranizm jednak nadal się
rozprzestrzeniał, a jego wyznawcy na terenie
Prusach Królewskich uzyskali
w 1557 r. wolność wyznania.
W rozwoju
reformacji na pozostałych ziemiach polskich
decydującą rolę odegrał żywioł szlachecki. W
Poznaniu protektorem luteranizmu stał się ród
Górków. W ich poznańskim
pałacu powstał pierwszy zbór luterański.
Natomiast Stanisław Ostroróg założył pierwszy
zbór w Grodzisku Wielkopolskim. Na luteranizm
przechodziły również niektóre rody małopolskie.
Mieszczanie zmieniali wyznanie rzadko i raczej
tylko w większych miastach, ale jeśli decydowali
się na nią, to na ogół wybierali luteranizm.
Przechodzenie chłopów na wyznanie protestanckie
miało zupełnie wyjątkowy charakter.
Dużą
popularnością, zwłaszcza wśród szlachty, cieszył
się kalwinizm. Najbardziej popularnym
propagatorem tego nurtu reformacji stał się
bratanek prymasa, Jan Łaski. Kalwinizm znalazł
potężnych protektorów na Litwie w rodzie
Radziwiłłów. Również w Małopolsce zdobył więcej
zwolenników niż luteranizm.
W Polsce
dużą popularność zdobyły radykalne nurty
reformacji – zwłaszcza antytrynitaryzm. Jego
oryginalną polską wersją byli bracia polscy,
nazywani arianami. W 1562 roku wyłonili się z
zasadniczego nurtu kalwińskiego, tworząc tak
zwany zbór mniejszy. Wśród braci polskich prym
wiodła szlachta, choć akurat w tym nurcie udział
elementów plebejskich był znaczny.
Najsilniejszym ośrodkiem arianizmu w Polsce był
Raków, w którym działała świetna drukarnia i
reprezentująca wysoki poziom szkoła.
Arianizm
jako radykalny nurt reforamcji, który głosił
równość wszystkich ludzi, zachęcał do likwidacji
poddaństwa i wspólnego użytkowania ziemi oraz
reprezentował wrogi stosunek do państwa, a
zwłaszcza służby wojskowej, tracił stopniowo na
znaczeniu. Pod koniec XVI w. w polskim
arianizmie dominował umiarkowany nurt nazywany
socynianizmem (od nazwiska głównego ideologa –
Włocha Fausta Socyna). Bracia polscy działali w
Polsce jawnie. Wzbudzali jednak zdecydowaną
dezaprobatę innych wyznań protestanckich,
stojących na stanowisku zachowania
dotychczasowego porządku społecznego.
Coraz
większa aktywność Kościoła katolickiego skłoniła
najważniejsze nurty reformacji do podjęcia
współpracy. Trwające kilkanaście lat rozmowy
między luteranami, kalwinami i braćmi czeskimi
(potomkowie husytów, którzy przejęli elementy
nauki Lutra i Kalwina) doprowadziły do zawarcia
w 1570 r. tak zwanej ugody sandomierskiej. Jej
celem było podjęcie wspólnej akcji przeciwko
Kościołowi katolickiemu przy jednoczesnym
zachowaniu całkowitej odrębności organizacyjnej.
Bracia polscy zostali z niej wykluczeni.
Polityka wyznaniowa za
panowania ostatnich Jagiellonów
Zygmunt
Stary przeciwstawiał się zdecydowanie rozwojowi
reformacji w Polsce. Wydał kilka edyktów
zakazujących sprowadzania do Polski pism Marcina
Lutra. Ustanowionymi przez niego karami za
łamanie tego zakazu były początkowo konfiskaty
majątku i wygnanie, a później kara śmierci. Przy
pomocy edyktów król próbował również odwołać
polskich studentów z uczelni zagranicznych, by
tam nie przesiąkali nowymi ideami.
Jednocześnie
wyższe duchowieństwo polskie, w oparciu o
synody, podjęło próbę reformy Kościoła w Polsce.
Dotyczyła ona spraw duszpasterskich, reformy
życia zakonnego, wykształcenia duchownych oraz
podnoszenia dyscypliny kleru poprzez wizytowanie
parafii przez biskupów. Wobec wzrostu wpływów
protestanckich synody nakazały wprowadzenia w
diecezjach trybunałów inkwizycyjnych oraz
cenzury książek i kontroli szkół.
Znacznie
bardziej tolerancyjny był Zygmunt August.
Oficjalnie deklarował posłuszeństwo wobec
Stolicy Apostolskiej, ale jednocześnie sam
pozostawał pod wpływami ideologii Erazma z
Rotterdamu, a dróg rozwiązania problemów
religijnych szukał w soborze narodowym.
Sejm
piotrkowski domagał się od papieża komunii pod
dwiema postaciami, zniesienia celibatu księży,
liturgii w języku narodowym i zwołania soboru
narodowego. Rzecznikiem Kościoła narodowego był
prymas Jakub Uchański. Popierał go Andrzej Frycz
Modrzewski, który w swoich traktatach często
dawał wyraz swojej dezaprobacie wobec silnej
władzy papieskiej. Ograniczenia wpływów Kościoła
domagała się szlachta. Szczególnie ostry spór
dotyczył zniesienia tak zwanej egzekucji
starościńskiej, czyli prawa nakazującego
starostom wykonywanie wyroków sądu biskupiego za
herezję i uchylanie się od płacenia dziesięcin.
Zygmunt August ostatecznie rozstrzygnął ten
konflikt po myśli szlachty.
Z powodu
nasilającej się opozycji antykościelnej, papieże
wysyłali na dwór polski legatów, a w drugiej
połowie XVI wieku stałych nuncjuszy papieskich.
Nie zawsze stosunki między nimi a stroną polską
układały się dobrze. Zdarzały się jednak osoby
wybitne, które wywarły poważny wpływ na sytuację
Kościoła w Polsce. Należał do nich Jan
Franciszek Commendione, który doprowadził do
przyjęcia przez Polskę uchwał soboru
trydenckiego i zaangażował biskupów polskich do
wdrażania reformy kościelnej.
Śmierć
Zygmunta Augusta i świadomość zagrożeń, jakie
niosło ze sobą bezkrólewie i trudny do
przewidzenia wynik elekcji nowego władcy,
skonsolidowały wszystkie siły polityczne w
Polsce w walce o zachowanie tolerancji
religijnej. W 1573 r. na sejmie konwokacyjnym w
Warszawie, z inicjatywy ewangelików zawiązana
została konfederacja warszawska (konfederacja
pozwalała na podejmowanie uchwał większością
głosów). W uchwale nazywanej konfederacją
warszawską zapewniono zachowanie pokoju między
wyznawcami różnych religii. Tekst uchwały
włączono później do pactów confentów. Akt
konfederacji warszawskiej był niewątpliwie
jednym z najwybitniejszych dokumentów życia
religijnego i politycznego.
Reforma Kościoła i
kontrreformacja
Uchwały soboru trydenckiego
zostały zaprezentowane Zygmuntowi Augustowi na
sejmie w Parczewie w 1564 r. przez nuncjusza
papieskiego. Król przyjął je bez zastrzeżeń
nadając im tym samym moc obowiązującego prawa.
Kościół polski zaakceptował je w 1577 r., ale
wdrażanie ich trwało całe dziesięciolecia.
Za datę
rozpoczynającą kontrreformacyjną odnowę Kościoła
katolickiego w Polsce przyjmuje się sprowadzenie
jezuitów do Polski. Pierwsze polskie kolegium
jezuickie powstało w 1564 r.
z inicjatywy biskupa warmińskiego Stanisława
Hozjusza w Braniewie. Jezuici
wkrótce opanowali szkolnictwo. Zakładane przez
nich placówki oświatowe stały na wysokim
poziomie i były w stanie skutecznie rywalizować
z bardzo dobrymi szkołami protestanckimi. W
działalności jezuitów dużą rolę przywiązywano do
duszpasterstwa i publicystyki. Do grona
najbardziej twórczych członków zakonu wypada
zaliczyć słynnego kaznodzieję Piotra Skargę i
tłumacza Biblii na język polski Jakuba Wujka.
Jezuici dużą
wagę przywiązywali do bezpośredniego
oddziaływania na monarchów. Starali się o
stanowiska doradców, duszpasterzy i
spowiedników, by dzięki nim wywierać wpływ na
konkretne decyzje. Szczególnie wrażliwy na ich
wpływy okazał się Zygmunt III Waza. Za jego
panowania przywrócono egzekucję starościńską.
Katolicy mieli ułatwiony dostęp do godności i
urzędów. Zygmunt III w zamian oczekiwał poparcia
dla jego dążeń absolutystycznych.
Zreformowano
również stare zakony. Częste wizytacje miały
przywrócić dawną, zgodną z regułą, dyscyplinę.
Dostosowano granice prowincji zakonnych do
granic państwowych.
Głębokim
zmianom uległa działalność duszpasterska
Kościoła katolickiego. Dużą wagę przywiązywano
do systematycznej nauki katechizmu i
systematycznej spowiedzi. Powszechnie
stosowanymi praktykami religijnymi stały się
rekolekcje, procesje i pielgrzymki. W
działalności ewangelizacyjnej wykorzystywano
widowiska teatralne. Duchowni przejawiali
zainteresowanie życiem codziennym swoich
parafian. Poprzez adaptację dawnych, często
jeszcze pogańskiego pochodzenia, zwyczajów,
starali zbliżyć praktyki religijne do potrzeb
ówczesnych ludzi.
Skuteczność
kontrreformacyjnej działalności Kościoła
katolickiego wyrażała się przede wszystkim w
spadku liczby protestantów. Od końca XVI do
połowy XVII w. liczba zborów kalwińskich i
ariańskich spadła o około połowę. Jednocześnie
protestanci stają się obiektami napaści. Miasta
stają się widownią tzw. tumultów, podczas
których dochodziło niejednokrotnie do burzenia
zborów. Okrutne wojny religijne na szczęście
Polski nie dotknęły.
Spis treści
Strona
główna
Historia w źródłach
Notatki z historii dla szkół ponadgimnazjalnych.
Zakres podstawowy
Notatki z historii dla szkół ponadgimnazjalnych.
Zakres rozszerzony
Tematyczna bibliografia
artykułów z miesięcznika "Mówią
Wieki"
|